Menu Góra

Najcenniejsze zabytki

Od czterech wieków wizytówką Oleśnicy jest monumentalny Zamek Książęcy – zabytek na europejską skalę. Wśród wielu śląskich zamków wyróżnia się bogatą historią, wielkością i wartościami artystycznymi. Obok zamku w Brzegu pozostał do dziś najbardziej okazałą rezydencją renesansową na Śląsku. Wznieśli go – w latach 1542-1616 – dwaj wspaniali mecenasi śląskiej kultury i sztuki: książę ziębicko-oleśnicki Jan Podiebrad oraz jego bratanek i następca na tronie książęcym Karol II Podiebrad. Budowniczymi zaś byli wybitni śląscy artyści różnych narodowości, m.in.: Jakob Bull (sztukator), Kaspar Cuneo (rzeźbiarz i kamieniarz), Adam Hoffmann (kamieniarz), Hans Lucas (murator), Bernhard Niuron (architekt) i Franciszek Parr (architekt).

Zespół zamkowy powstał na gotyckich murach wcześniejszego zamku oleśnickich Piastów. Składa się z czteroskrzydłowego zamku właściwego z wieżą i reprezentacyjnym dziedzińcem wewnętrznym, pałacu z główną bramą wjazdową i przedbramia. Wszystkie te części stanowią jedną całość. Pałac łączy z sąsiednim kościołem Zamkowym kryty dachem ganek, wsparty na arkadach i przerzucony nad dawną fosą.

Książę Jan w latach 1542-1556 przebudował zachodnie skrzydło zamku, a w latach 1559-1563 wybudował pałac, wówczas jeszcze wolno stojący, zwany potem Pałacem Gościnnym lub Oficyną Wdów (po książętach). Natomiast książę Karol II w latach 1585-1586 wybudował skrzydło wschodnie, w roku 1603 – główną bramę wjazdową i przedbramie, w latach 1606-1608 – skrzydło południowe, a około roku 1610 – skrzydło północne. Na koniec, w latach 1614-1616, dobudował do pałacu główną klatkę schodową wraz z gankiem, który połączył pałac z kościołem Zamkowym. W połowie XVIII w. skrzydło zachodnie po raz drugi przebudowali kolejni władcy księstwa oleśnickiego – Wirtembergowie. Z kolei w XIX w., za panowania książąt z linii brunszwicko-lϋneburskiej, doszło do rozbudowy skrzydła północnego.

Kościół parafialny pw. św. Jana Ewangelisty w Oleśnicy, zwany Zamkowym, powstał w drugiej połowie XIII w. na miejscu pierwotnego kościoła, wymienionego już w roku 1230. Na trójnawową bazylikę powiększyli go w drugiej połowie XIV w. oleśniccy Piastowie. Rozbudowany w latach 1465-1469 (pracami kierował wrocławski architekt Nikolaus Hoferichter) i 1500-1510, stał się okazałą bazyliką w stylu gotyckim o formach typowych dla ówczesnych wielkich ośrodków miejskich na Śląsku, choć Oleśnica do takich ośrodków nie należała. W latach 1614-1616 z sąsiednim zamkiem połączył go kryty dachem ganek, wsparty na arkadach
i przerzucony nad fosą.

Do dziś świątynia zachowała charakterystyczne cechy śląskiej odmiany gotyku, np. ciąg trzech naw, które biegną przez całą długość świątyni i zacierają granicę chóru kapłańskiego, czy spłaszczone filary. W roku 1998 papież Jana Paweł II wywyższył ją do rangi bazyliki mniejszej.

Jej kaplica grobowa jest jedynym w Europie barokowym mauzoleum Wirtembergów. Powstała w latach 1698-1700. Fundatorem był książę oleśnicki Chrystian Ulryk I wirtemberski. Krypta kaplicy kryje misternie wykonane sarkofagi o niespotykanych formach artystycznych. Niemal każdy z nich jest indywidualnym dziełem sztuki sepulkralnej. Artyzm sarkofagów sprawia, że kryptę tę można porównywać jedynie z nielicznymi tego typu nekropoliami największych europejskich dynastii panujących w czasach nowożytnych.

W jednej z krucht kościoła zachowała się unikatowa kolekcja starodruków (zaopatrzonych w łańcuchy) o nieprzeciętnej randze kulturowej. Niegdyś tworzyła ona główny zrąb księgozbioru dawnej biblioteki kościelnej, którą ufundował w roku 1594
książę ziębicko-oleśnicki Karol II Podiebrad. Obecnie oleśnicka biblioteka kościelna jest jedną z trzech śląskich bibliotek łańcuchowych (obok legnickiej i złotoryjskiej), a zarazem jedyną w Europie środkowowschodniej, która przetrwała do naszych czasów w swym pierwotnym miejscu.

Klasycystyczny ratusz w Oleśnicy pochodzi z lat 1825-1826. Spłonął w roku 1945. W latach 1960-1964 został odbudowany według projektu architekta Jerzego Dąbrowskiego. Od roku 1992 jest ponownie siedzibą burmistrza i rady miejskiej.

Klasycystyczna kolumna z uskrzydloną boginią zwycięstwa Nike, ustawiona przed wejściem do oleśnickiego ratusza, powstała w roku 1872, a upamiętnia zwycięstwo Prus w wojnie z Francją. Autorem jej projektu był architekt Karl Johann Lüdecke.

Gotycka wieża Bramy Wrocławskiej w Oleśnicy zbudowana została prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. Jej najwyższa część pochodzi z XVI w. Z murami obronnymi stwarza nastrój fortyfikowanego miasta średniowiecznego. Pierwszy pierścień murów obronnych powstał zapewne w pierwszej połowie XIV w., a drugi – zachowany jedynie w jednym fragmencie – dopiero na początku XVI w. 

Barokowy kościół pomocniczy pw. św. Trójcy w Oleśnicy powstał w latach 1738-1744. Spłonął w roku 1945. W latach 1960-1962 został odbudowany.

Przeszło 800-letnią obecność Oleśnicy na kartach historii poświadcza dokument biskupa wrocławskiego Żyrosława II, wystawiony w roku 1189. Niemieckie prawa miejskie otrzymała w roku 1255 z rąk księcia wrocławskiego Henryka III Białego. W roku 1320 stała się jedyną siedzibą księstwa oleśnickiego, powstałego w roku 1312. Książęcym miastem rezydencyjnym, innymi słowy stolicą księstwa, pozostała aż do lat 30. XIX w.   

W ciągu wieków księstwo oleśnickie kilkakrotnie zmieniało przynależność państwową, wchodząc w skład ziem Korony Czeskiej (od roku 1329), monarchii austriackich Habsburgów (od roku 1526), Królestwa Pruskiego (od roku 1742) i Rzeszy Niemieckiej (od roku 1871). Formalnie przestało istnieć w roku 1884. W granicach państwa polskiego ziemia oleśnicka znalazła się ponownie w roku 1945 wraz z niemal całym historycznym Śląskiem.

Rezydując na zamku w Oleśnicy, władzę nad księstwem kolejno sprawowali książęta z linii czterech rodów: śląskich Piastów (1312-1492), czeskich Podiebradów (1495-1647) i niemieckich Wirtembergów (1648-1792), po których nastały rządy niemieckich Welfów z linii brunszwicko-lüneburskiej (1792-1884).

W roku 1884 większa część dóbr rozwiązanego wówczas księstwa przypadła królowi Saksonii. Pozostałe dobra – w tym i oleśnickie – stały się lennem koronnym Królestwa Pruskiego, a należały do uposażenia następcy tronu z rodu Hohenzollernów. W tym czasie przedstawiciel tego rodu był już nie tylko królem Prus, ale i cesarzem Rzeszy Niemieckiej. Zatem oleśnicki zamek został rezydencją następcy jednocześnie dwóch tronów.

Klasycystyczny kościół ewangelicko-augsburski pw. apostołów Jana i Piotra w Sycowie – zabytek na europejską skalę – powstał w latach 1785-1789 według projektu architekta Carla Gottharda Langhansa. Obok świątyni stoją cztery rzeźby z piaskowca – alegorie czterech pór roku. Powstały w roku 1905 w pracowni paryskiego artysty Vala d´Osneta na zamówienie rodziny Bironów.

Gotycki kościół parafialny pw. św. św. Piotra i Pawła w Sycowie pochodzi z XV w. Jego początki owiała mgła tajemnicy. W latach 1905-1908 został przebudowany i powiększony. Na elewacji świątyni umieszczona jest późnogotycka płyta nagrobna zmarłej w roku 1502 Elisabethy von Haugwitz, żony właściciela Sycowa. Nagrobek pochodzi z początków XVI w. i należy do najlepszych tego typu dzieł nie tylko na Śląsku. Jego rangę artystyczną podnosi doskonały stan zachowania.

Na skwerze w parku miejskim Sycowa stoją rzeźby odlane w brązie. Stanowią kopie rzeźb wersalskich, a symbolizują rzeki Francji. Powstały w roku 1905 w pracowni paryskiego artysty Vala d´Osneta na zamówienie rodziny Bironów. Przed laty stały w dawnym parku krajobrazowym w stylu angielskim, który otaczał spalony w roku 1945 wspaniały zamek Bironów. 

Przeszło 700-letnią obecność Sycowa na kartach historii poświadcza dokument księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa, wystawiony w roku 1276. Prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w. Syców otrzymał niemieckie prawa miejskie. Do roku 1489 należał do księstwa oleśnickiego. W latach 1489-1808 był prywatnym miastem – siedzibą sycowskiego wolnego państwa stanowego.
Pierwszym panem stanowym w wolnym państwie sycowskim był Hans von Haugwitz. Dobra sycowskie otrzymał od króla węgierskiego Macieja Korwina, który był zięciem króla czeskiego Jerzego z Podiebradu. W roku 1517 rządy objął burgrabia praski Zdenĕk Lew z Rozmitalu i Zlatnej.

W roku 1734 Syców kupił Ernst Johann von Biron – hrabia Rzeszy, książę Kurlandii, rosyjski minister i regent na tronie carów. Odtąd aż do roku 1945 dzieje miasta ściśle wiążą się z losami książęcego rodu Bironów von Kurland. W latach 1741-1975 Syców był miastem powiatowym.

Neogotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Twardogórze, wywyższony w roku 2005 do rangi bazyliki mniejszej, powstał w latach 1874-1876 (w miejscu innego, który wcześniej spłonął). Autorem jego projektu był architekt Carl Lüdecke. Świątynia od wielu lat jest jednym z kilku dolnośląskich sanktuariów maryjnych. Wierni czczą łaskami słynącą figurę Matki Bożej z Dzieciątkiem. Figura wyrzeźbiona jest w lipie i pokryta polichromią. Jej korony w roku 1995 poświęcił w Skoczowie pod Cieszynem sam Ojciec Święty Jan Paweł II. 

Twórcą figury był rzeźbiarz Jan Szczerkowski. Powstała w roku 1939 w Salezjańskiej Szkole Stolarskiej w Oświęcimiu jako fragment dużego ołtarza, przeznaczonego dla lwowskich salezjanów. Ale wybuch wojny udaremnił tenzamiar. Tuż po jej zakończeniu w roku 1945 rzeźba trafiła do Twardogóry. Niezwykła jest jej wojenna historia. Trzykrotnie wręcz cudem ocalała ze zbombardowanych zabudowań, w których była ukrywana. A po raz czwarty podczas transportu kolejowego do nowego miejsca przeznaczenia.

Renesansowy pałac w Twardogórze pierwotnie był dworem, wzniesionym w roku 1594 przez Kacpra von Köckritza. Obecny wygląd zawdzięcza dwukrotnym przebudowom, do których doszło po roku 1685 i około roku 1715. Jeszcze do roku 1811 otoczony był ze wszystkich stron wodą. W latach 1685-1712 pełnił funkcję rezydencji właścicielki Twardogóry księżnej oleśnickiej Eleonory Charlotty wirtemberskiej. Obok bramy pałacu stanęła pod koniec lat 60. XX w. kamienna rzeźba Herkulesa walczącego z hydrą, wykonana około roku 1730. Pochodzi z dawnej oranżerii pałacowej w Goszczu.

Szachulcowy kościół pw. św. Trójcy w Twardogórze powstał w stylu neogotyckim w latach 1877-1879. Od wielu lat nie jest użytkowany.

Twardogóra otrzymała w roku 1293 niemieckie prawa miejskie od księcia głogowskiego Henryka III. W latach 1312-1744 należała do księstwa oleśnickiego. W roku 1676 stała się własnością księżnej Eleonory Charlotty wirtemberskiej, żony księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda wirtemberskiego, a córki marszałka Francji. W roku 1743 Twardogórę kupił właściciel pobliskiego Goszcza hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach i po roku włączył miasto do goszczańskiego wolnego państwa stanowego. 

Kościół parafialny pw. św. Katarzyny w Bierutowie powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV w. Trzykrotnie niszczył go pożar – w roku 1603, 1659 i 1765, ale za każdym razem dźwigał się z ruin. Jego druga odbudowa była możliwa dzięki fundacji księcia oleśnickiego Sylwiusza Nimroda wirtemberskiego. Po II wojnie światowej niemal przez pół wieku był zwykłym magazynem.

Dawny ratusz w Bierutowie spłonął w roku 1945. Pozostała po nim tylko gotycka wieża bez hełmu, pochodząca z pierwszej połowy XV w. Dziś wygląda trochę jak surrealistyczny słup samotnie sterczący w środku dużego placu.

Osamotniona jest też wieża zamkowa, przebudowana i zwieńczona hełmem w roku 1622. Z dawnego zespołu zamkowego pozostała jeszcze manierystyczna brama wjazdowa oraz budynek, który jest częścią pierwotnego skrzydła.

Bierutów otrzymał niemieckie prawa miejskie około roku 1250. Lokacja była jednak nie udana. W roku 1266 dokument powtórnej lokacji, tym razem na prawie frankońskim, wystawił książę wrocławski Henryk III. Miastu nadano nazwę Lignica, a następnie Fürstenwald. Ta druga nazwa nawet nie weszła w użycie. Trzy kolejne, czyli Beroldi Villa, Civitas Beroldi i Beroldestat, też się nie przyjęły. Przetrwała natomiast nazwa Bernstadt, używana od XIV w., obok której do XVIII w. zamiennie występowały w dokumentach jeszcze dwie – Bierutów i Bierutowa. W latach 1320-1884 miasto wchodziło w skład księstwa oleśnickiego. W latach 1529-1548 w wyniku sprzedaży było własnością Wrocławia. Z kolei w latach 1574-1604 jako zastaw należało do rodziny von Schindel. W pierwszych latach XVII w. stało się rezydencyjnym miastem książęcym. Po II wojnie światowej (1939-1945) nie był w stanie odbudować się ze zniszczeń wojennych. 

 

Późnorenesansowy pałac we wsi Dobroszyce pod Oleśnicą powstał w latach 1589-1601 jako dwór obronny otoczony wałem i fosą. Prawdopodobnie już w następnych latach doszło do jego rozbudowy. W latach 1675-1676 przebudował go na książęcą rezydencję  książę oleśnicki Juliusz Zygmunt wirtemberski. Obecny wygląd zawdzięcza przebudowie z roku 1853.

Neogotycki kościół parafialny pw. św. Jadwigi w Dobroszycach powstał w latach 1894-1895.

Dawny dwór obronny we wsi Dobra pod Dobroszycami wzniesiony został w latach 1631-1632 dla księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Fryderyka Podiebrada.

Bezstylowy kościół parafialny pw. Matki Boskiej Szkaplerznej we wsi Dobra pod Dobroszycami pierwotnie był drewnianą świątynia, którą wybudowała księżna oleśnicka Elżbieta Maria wirtemberska z domu Podiebradów. W ciągu wieków świątynia była wielokrotnie modernizowana. Obecny wygląd zawdzięcza przebudowie prawdopodobnie z roku 1914. Jej drewniana wieża pochodzi z roku 1670.   

Ciekawa jest historia samych Dobroszyc. W roku 1664 książę oleśnicki Sylwiusz Nimrod wirtemberski założył w księstwie oleśnickim nowe miasto, które wkrótce jego syn i następca na tronie książęcym Juliusz Zygmunt połączył z sąsiednią wsią. W roku 1675 otrzymało ono nazwę Juliusburg i stało się rezydencyjnym miastem książęcym. Tak powstały Juliusburg utracił prawa miejskie w roku 1928, a po II wojnie światowej zmienił nazwę na Dobroszyce.  

Neoklasycystyczny kościół ewangelicko-augsburski pw. Świętego Krzyża w Międzyborzu zbudowany został w latach 1838-1839. Obok świątyni zachowały się fragmenty XIV-wiecznych murów obronnych.

Drewniany kościół filialny pw. św. Trójcy we wsi Dziesławice pod Międzyborzem zbudowany został w latach 1767-1770.

Dobra międzyborskie kupił w roku 1530 właściciel sycowskiego wolnego państwa stanowego Joachim von Maltzan. Jego najstarszy syn Hans Bernhard sprzedał je w roku 1565 swemu szwagrowi Rafałowi Leszczyńskiemu. Rodzina Leszczyńskich pozbyła się tych dóbr w roku 1599 na rzecz księcia ziębicko-oleśnickiego Karola II Podiebrada. Wówczas stały się one przedmiotem konfliktu między księstwem oleśnickim a państwem stanowym Sycowa. W roku 1637 Międzybórz otrzymał prawa miejskie. Od roku 1741 należał do powiatu oleśnickiego, a w latach 1818-1975 do powiatu sycowskiego.

Neogotycki kościół filialny pw. Podwyższenia Krzyża we wsi Smolna pod Oleśnicą powstał w latach 1853-1854. Jego gotycka wieża z XV w. jest pozostałością poprzedniego kościoła, który spłonął w roku 1852. Na zewnątrz kościoła zachowała się nagrobna płyta inskrypcyjna rycerza ze Smolnej o imieniu Wojciech. Świątynię otacza cmentarny mur z XV-XVI w.  W średniowieczu Smolna była gniazdem rodu rycerskiego von Smollen. űródła z roku 1285 i 1311 wymieniają dwóch rycerzy –  Stefana i Bogusza.

Wczesnogotycki kościół filialny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny we wsi Stronia pod Bierutowem zbudowany został prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w. Ma postać rotundy z apsydą. Jego neobarokowa kaplica powstała zapewne na początku XX w. W pierwszej połowie XX w. świątynia była jeszcze kilkakrotnie modernizowana.

Na skrzyżowaniu leśnych dróg w okolicach wsi Kijowice pod Bierutowem stoi samotnie wielki, gotycki krzyż z granitu, nazywany tradycyjnie pokutnym. Pochodzi z drugiej połowy XIV w. Wśród kilkuset śląskich krzyżów pokutnych, granicznych i wotywnych ten jest jednym z najstarszych i jedynym o niezaprzeczalnych walorach artystycznych.
Ma prawie dwa i pół metra wysokości i zwrócony jest na wschód. Wyraźnie na nim widać przejmującą scenę – ukrzyżowanego Chrystusa z klęczącym u dołu mężczyzną. Z ozdobnie opracowanej inskrypcji, dziś już tylko częściowo czytelnej, wiemy, że zmarły miał na imię Konrad i odszedł z tego świata w roku 1357. Legenda mówi, że w tym miejscu doszło do bratobójstwa.
W połowie XIV w. mieszkańców Śląska dziesiątkowała morowa zaraza, znana jako „czarna śmierć”. Dlatego krzyż spod Kijowic mógł być krzyżem morowym – wotum rodziny nieznanego nam Konrada.

Późnobarokowy pałac we wsi Brzezinka pod Oleśnicą niegdyś był oryginalnym i okazałym założeniem pałacowo-ogrodowym, które kolejno w latach 1725-1751 realizowali: Karl Christian Wenzel von Kospoth ze swym bratem Joachimem oraz ich siostrzenica i spadkobierczyni Anna Sophia z domu von Erbach.
Pałac powstał w latach 1725-1740. Prawdopodobnie projektował go architekt Johann Blasius Peintner. W następnych latach za pałacem pojawił się piękny ogród typu francuskiego z sadzawkami, ozdobiony wieloma rzeźbami – głównie antycznych bóstw. Dziś po ogrodzie pozostały jedynie rzeźby, które od pół wieku zdobią ogród pałacu królewskiego w Wilanowie. Natomiast pałac, niestety, przypomina ruinę.

We wsi Goszcz pod Twardogórą stoją ruiny rokokowego pałacu, którego pierwowzorem jest słynny Palais Marschall w Berlinie. Pałac wzniósł w latach 1750-1755 hrabia Heinrich Leopold von Reichenbach prawdopodobnie według projektu architekta Karla Martina Frantza. W latach 1886-1888 przebudował go Heinrich Raphael von Reichenbach. Spłonął w roku 1947 w wyniku umyślnego podpalenia. Ze wspaniałego zespołu pałacowo-ogrodowego niewiele dziś pozostało.

Z dawnych dworskich zabudowań zachował się barokowy kościół z lat 1743-1749 oraz dawna wozownia z roku 1755, zwana budynkiem bramnym. Na zniszczonym dziś cmentarzu ewangelickim przetrwało mauzoleum Reichenbachów z roku 1826. Dawny park krajobrazowy w stylu angielskim ostatecznie zniszczyła w roku 1988 gwałtowna wichura.

Goszcz otrzymał w roku 1686 prawa miejskie. Nie wiadomo, kiedy przestał być miastem. Jedno jest pewne: wzmianki o jego burmistrzach i mieszczanach pojawiały się w źródłach aż do XIX w.

 Drewniany kościół filialny pw. św. Marka we wsi Święty Marek pod Sycowem wzniesiony został w roku 1622 na łagodnym wzgórzu pośród starego, malowniczego cmentarza. Po najstarszych grobach pozostały już tylko porośnięte bluszczem kopczyki i wzniesienia oraz spróchniałe krzyże i sterczące słupki. Niegdyś wzgórze znane było jako miejsce kultu św. Marka, do którego pielgrzymowali wierni z całego pogranicza śląsko-wielkopolskiego. Wielowiekowa tradycja pieszych pielgrzymek, uroczystych odpustów i procesji sprawiła, że Święty Marek nazywany jest sycowską Częstochową. Pierwsza źródłowa wiadomość o uroczystościach odpustowych pochodzi z roku 1626. űródła z początków XX w. podają, że podczas procesji pątnicy śpiewali równocześnie i zgodnie w dwóch językach pieśń „Ciebie Boże wysławiamy”, ci, którzy szli z przodu – po niemiecku, a ci, którzy szli z tyłu – po polsku. Drogę z Sycowa do Świętego Marka wyznaczają kamienne stacje Drogi Krzyżowej, ufundowane przez sycowian w latach 1923-1924. We wsi stoją dwie drewniane studzienki pątnicze – św. Marka i św. Jana, wyrzeźbione w latach 2003-2004 przez oleśnickiego artystę rzeźbiarza Zbigniewa Podurgiela.

Legenda mówi, że kościół w Świętym Marku miał na początku stanąć w zupełnie innym miejscu. Niezbędne do budowy drewniane bale już czekały na umówionych cieśli, którzy pewnego dnia wreszcie przyszli do pracy i ze zdziwieniem zaważyli, że drewno zniknęło. Zaczęli więc go szukać aż w końcu znaleźli kilkaset kroków dalej. Z wielkim wysiłkiem przenieśli zgubę z powrotem na przyszły plac budowy. Nazajutrz sytuacja się powtórzyła. Dostrzegli w tym próbę sił nadprzyrodzonych wyznaczenia nowego miejsca budowy, na które bez wahania przystali, wznosząc świątynię w miejscu, w którym szczęśliwie przetrwała do naszych czasów.

Tekst: Andrzej Paweł Szachnowski, 2006, 04
Fotografie: Zbigniew Podurgiel